دستورالعمل فنی اسطوخودوس

دستورالعمل فنی اسطوخودوس

محمود حق شناس

کارشناس ارشد زراعت

کارشناس پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی

اراک – جاده کمربندی شمالی ابتدای جاده روستای مبارک آباد

مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی

M_Haghshenas317@yahoo.com

۱۳۹۳

مقدمه:

   اسطوخودوس با نام علمی Mill. Lavandula angustifolia و نام انگلیسی  True Lavenderاز تیره Lamiaceae می باشد. اسطوخودوس درختچه ای است چند ساله، خشبی، کرکدار با گل آذین خوشه ای، گل ها به رنگ آبی یا متمایل به بنفش، به ارتفاع ۱۰۰-۲۰۰ سانتی متر، کرک نمدی، برگ ها به طول ۲۰-۵۰ میلی متر، سرنیزه ای، مستطیل یا خطی، کامل، در جوانی کرک نمدی سفید، خاکستری شونده، سنبله به طول ۲-۸ سانتی متر، برگه ها به به طول ۱-۸ میلی متر، معمولا لوزی-واژ تخم مرغی پهن، نوک دار، برگک ها وجود ندارند یا کوچک، چرخه ها حاوی ۶-۱۰ گل، کاسه گل به طول ۵-۷ میلی متر، ۱۳ رگه ای، با دندانه فوقانی در راس با زایده ای واژ قلبی و جام گل به طول ۱۰-۱۲ میلی متر می باشد.

پراکندگی جغرافیایی در ایران:

   اسطوخودوس گیاه بومی مناطق معتدله و مدیترانه ای است. به دلیل داشتن سیستم ریشه ای عمیق، به راحتی در شیب ها رشد می کند و نسبت به سرما و خشکی مقاوم و ارتفاع زیاد را ترجیح می دهد و به هوای آفتابی و نور کافی نیاز دارد. این گیاه مناطقی که زمستان های سرد و تابستان های خنک دارد را ترجیح می دهد و بیشتر به صورت کشت شده در مناطقی مانند تهران، کرج، اصفهان، فارس، اراک و… وجود دارد. یکی از مسائلی که باید دنبال راه حل آن بود و نیازمند بررسی دقیق تری می باشد شناخت خواص دارویی برای اسطوخودوس است که در کتب طب سنتی به نام های مختلفی موجود است. امروزه مردم در خراسان به گیاه Nepeta binaludensis Jamzad. و دست اندرکاران طب سنتی در اصفهان به Nepeta bracteata Benth. یاNepeta ispahanica Boiss. اسطوخودوس می گویند. این پراکندگی و اختلاف نام ها نیازمند بررسی و پژوهشی عمیق است.

کاشت:

   کاشت این گیاه در زمین‌های مرغوب، شخم‌زده و کوددار عملکرد مناسبی دارد. مراحل آماده سازی زمین شامل: شخم مناسب، پنجه زنی یا دیسک زنی و استفاده از لولر در صورت تسطیح نبودن زمین، از عملیات قبل از کشت می باشد. میزان کود دامی پوسیده، به ازای هر هکتار ۲۰ تن که در زمین های فقیر تا ۴۰ تن در هکتار توصیه می شود. این گیاه به وسیله بذر، قلمه و خوابانیدن تکثیر می شود. باید توجه داشت که بهترین روش تکثیر این گیاه از طریق قلمه و در فصل پاییز می باشد. در فصل پاییز بین ماه های آبان تا آذر از سرشاخه های اسطوخودوس قلمه تهیه کرده و در گلخانه داخل ماسه می کارند. معمولاً قلمه ها ۳ تا ۴ ماه ریشه دار می شوند و در بهار با توجه به شرایط آب و هوایی و از بین رفتن سرمای بهاره اقدام به کشت قلمه های ریشه دار می کنند. تعداد قلمه مورد نیاز جهت کاشت در یک هکتار زمین بین ۳۰ – 20 هزار قلمه می باشد. سیستم کاشت فارو و سیستم آبیاری قطره ای جزو بهترین روش کشت محسوب می شود. فاصله کشت ۵۰-۴۰ سانتی متر روی ردیف ها و فاصله بین ردیف ها ۷۵ تا ۱۰۰ سانتی متر باشد. چنانچه قلمه های اسطوخودوس در بهار از گیاه مادری تهیه و در ماسه کشت گردند می توان قلمه های ریشه دار را در ابتدای فصل پاییز در زمین اصلی کشت کرد. برای ریشه دار کردن قلمه ها می توان از هورمون اکسین استفاده نمود

داشت:

   رشد اسطوخودوس در سال اول کمی کند است ولی در سال های بعد سریع خواهد شد، به طوری که در سال پنجم از هر بوته اسطوخودوس حدود ۵۰۰ گرم برگ خشک می توان برداشت کرد. قسمت مورد استفاده این گیاه سرشاخه های گلدار و برگ گیاه است. بهترین زمان برداشت گل، هنگامی است که گل ها روی گیاه (اوایل تیر تا اواسط مرداد منطقه اراک که مورد بررسی بوده) ظاهر می شوند. برای تولید گیاه با فرم مناسب لازم است عملیات هرس در پاییز سال اول و دوم انجام شود تا از رشد طولی گیاه جلوگیری شود. بعد از هرس در سال اول ارتفاع گیاه به حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر می رسد و در سال دوم گیاه را به صورت نیم کره هرس می نمایند تا ارتفاع به حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر و پهنا از هر طرف به حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر برسد. مراقبت های ویژه در زمان داشت شامل آبیاری منظم، تنک کردن، مبارزه با علف های هرز، برگردان کردن خاک بین ردیف ها و خاکدهی پای بوته ها می باشد که بسیار مفید است. اگرچه این گیاه نسبت به خشکی مقاوم است اما بسته به بافت خاک، اقلیم و فصل رویش دور آبیاری بین ۱۰-۷ روز تغییر می کند. جهت بهره برداری اقتصادی از اسطوخودوس می بایست بعد از ۱۲-۱۰ سال بوته های کامل از ارتفاع ۵-۴ سانتی متری سطح خاک قطع شوند. از آفات مهم اسطوخودوس حشره‌ای به نام سوفورونیا هیومرلا است که لارو این حشره سبب نابودی پایه‌های اسطوخودوس می‌شود که برای مبارزه با آن از صابون های نیکوتین دار استفاده می‌شود

برداشت:

   زمان برداشت در روزهای آفتابی، گرم و خشک هنگامی که ۵۰ درصد گلچه ها باز شده باشند، از ارتفاع حد اکثر ۱۲ سانتی متری از نوک ساقه گل دهنده انجام می شود. باید گیاه برداشت شده در سایه و در مجاورت هوا خشک شود و سپس در ظرف های غیر قابل نفوذ ذخیره گردد، در صورت اسانس گیری، از گل های تازه باید استفاده کرد. عملکرد ۳ – ۲ تن در هکتار (گل و ساقه) در سال سوم و سال های بعد می باشد. برای برداشت محصول از اره استفاده کرده و گیاه را هرس می کنند و سرشاخه ها را در سایه خشک می کنند. این گیاه تا ۱۵ سال در زمین اصلی باقی می ماند بنابراین توجه به شرایط خاک قبل از ایجاد مزرعه اسطوخودوس الزامی است. تعداد چین اسطوخودوس ۲ – ۳ چین در سال می باشد.

مصارف و کاربردها:

   اسطوخودوس از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است. برای رفع خستگی و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ریخته و برای مدت ۱۵ دقیقه در آن دراز بکشید، گرفتگی ها را باز می کند. مقوی معده و ادرار آور می باشد. معرق است و تب را پائین می آورد. صفرا بر بوده و کبد را به کار می اندازد و بیماری های کبدی را برطرف می کند. ضد تشنج است. برای تقویت عمومی بدن خوب است. کرم های روده را از بین می برد. بیماری های سینه و سرفه را برطرف می کند. در معالجه زکام مؤثر است. از آن می توان به عنوان مسهل و تمیز کننده استفاده کرد. برای رفع بیماری های مجاری ادرار مفید است. برای رفع فراموشی و تقویت حافظه از دم کرده اسطوخودوس استفاده کنید. برای رفع بی خوابی یک قطره از روغن اسطوخودوس را روی یک تکه پنبه بچکانید و آن را داخل بالش خود قرار دهید خواب مطبوعی برای شما می آورد. برای برطرف کردن غم و اندوه دم کرده اسطوخودوس بنوشید. اگر دست و پای شما خواب می رود از این گیاه استفاده کنید. سردرد و سردردهای یک طرفه را درمان می کند. برای برطرف کردن سوء هاضمه یک قطره اسانس اسطوخودوس را در یک لیوان آب نیم گرم ریخته و یا یک فنجان از دم کرده آن را بنوشید. اسطوخودوس درمان کننده رماتیسم، آرتروز و نقرس است برای این منظور کمپرس آن را بر روی عضو مورد نظر بگذارید و یا اینکه ۲ قطره روغن آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و عضو دردناک را با آن ماساژ دهید. برای برطرف کردن بوهای نامتناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد عطر مطبوعی را در هوا پخش می کند.